શ્રીમદ્ભાગવત સ્કંધ બીજો (Page 31)

શ્રીમદ્ભાગવત સ્કંધ – 2 (Page 31)

શ્રીમદ્ભાગવત સ્કંધ બીજો

જગત માં ગુરુ –સુલભ છે. પણ સદગુરુ મળવા દુર્લભ છે.

સદ(સત-સત્ય) એ પરમાત્મા નું નામ છે. સર્વ માં ઈશ્વર નાં દર્શન કરે તે સદગુરુ.પરમાત્મા નો સાક્ષાત્કાર કરાવી આપે તે-સદગુરુ.

માત્ર શબ્દો થી ઉપદેશ આપે તે ગુરુ.(આધુનિક-અત્યારના જમાના માં આવા ગુરુ ઠેર ઠેર જોવા મળે છે)

જગત માં ગુરુ –સુલભ છે. પણ સદગુરુ મળવા દુર્લભ છે.

જેનો પ્રત્યેક વ્યવહાર –જ્ઞાન અને ભક્તિ,વૈરાગ્ય થી ભરેલો છે. અને એક પળ પણ શ્રી કૃષ્ણ ના દર્શન વગર રહી શકતા નથી-  તે મહાત્મા સદગુરુ છે. શુકદેવજી એક પળ પણ પ્રભુનું સ્મરણ કર્યા વગર રહી શકતા નથી-એટલે તે સદગુરુ છે.

અધિકારી શિષ્ય ને સદગુરુ અવશ્ય મળે છે. પરીક્ષિત અધિકારી હતો –એટલે સદગુરુ સામેથી આવી મળ્યા.

પાંચ પ્રકારની શુદ્ધતા પરીક્ષિત માં છે. માતૃશુદ્ધિ-પિતૃશુદ્ધિ-દ્રવ્યશુદ્ધિ-અન્નશુદ્ધિ-આત્મશુદ્ધિ.

અત્યારના જમાનામાં શુદ્ધતા જોવા મળતી નથી. જગત મા નકલી માલ બહુ વધી ગયો છે. સાચા સંત કોણ છે ? તેની સમજ પડતી નથી. માટે વિચારી ને ગુરુ કરજો. પંચભૌતિક સ્વરૂપ માં(શરીર થી) સદગુરુ મળે તો ઉત્તમ છે. પણ જો –કદાચ પ્રત્યક્ષ ગુરુ –ના મળે તો-થઇ ગયેલા કોઈ મહાપુરુષ માં સદગુરુ ની ભાવના રાખો.

આવા થઇ ગયેલા સંતો નું આધિભૌતિક શરીર ભલે ના હોય –પણ-તેઓનું આધ્યાત્મિક શરીર હજુ છે. તેઓ આપણા માટે હજુ છે.

અને છેવટે કોઈ નહી-તો  -કૃષ્ણં વંદે જગદગુરુમ.-પરમાત્મા શ્રી કૃષ્ણ જગદ ગુરુ છે.

(સદગુરુ માટે ફાંફાં મારવા કરતાં-પોતાની જાતને પહેલાં –તૈયાર કરીએ તો સદગુરુ સામેથી આવી મળશે.)

સંત થયા વગર સંત ને ઓળખી શકતા નથી.કે સંત મળતાં નથી. સંત થવા મન ને સુધારવાની જરૂર છે. ભક્તિ ની જરૂર છે.

તુકારામ જી મહારાજે-પોતાનો અનુભવ વર્ણન કર્યો છે.

‘કથા-વાર્તા સાંભળતા પ્રભુ નામ પર પ્રીતિ થઇ,વિઠ્ઠલ વિઠ્ઠલ નો જપ હું કરવા લાગ્યો. ભગવાન ને મારા પર દયા આવી. મને પહેલાં સ્વપ્નમાં સદગુરુ મળ્યા. પછી હું એક દિવસ ગંગામાં સ્નાન કરીને આવતો હતો-ત્યારે-રસ્તામાં-મને- મારા સદગુરુ મળ્યા.

મને કહે વિઠ્ઠલનાથ ની પ્રેરણાથી હું તને ઉપદેશ દેવા આવ્યો છું. અને મને મંત્ર દીધો—રામ કૃષ્ણ હરિ.

ગુરુ દક્ષિણામાં ગુરુદેવે મારી પાસે પાશેર-તુપ-એટલે કે ઘી માગ્યું.(શું તુકારામના ગુરુ ને પાશેર ઘી નહિ મળતું હોય ?)

પણ તુકારામ ની વાણી ગુઢાર્થ ભરલી છે.

તુપ –એટલે-તારું-તુંપણું-અને હુંપણું મને આપ. તારું અભિમાન મને આપ.

તારા દેહના ભાવ તું મને અર્પણ કર.તું શુદ્ધ છે.તું ઈશ્વરનો અંશ છે.

અને આ રીતે ગુરુએ જીવ નો ઈશ્વર સાથે નો સંબંધ સિદ્ધ કરી આપ્યો.

સંતો નો પ્રત્યેક વ્યવહાર –જ્ઞાન અને ભક્તિ થી ભરેલો હોય છે. શુકદેવજી ગુરુ નહિ પણ સદગુરુ છે. શુકદેવજી જેવા –બ્રહ્મદૃષ્ટિ રાખનારા સુલભ નથી. કેવળ બ્રહ્મજ્ઞાની-બ્રહ્મજ્ઞાનની વાતો કરનારા સુલભ છે.

આગળ કથા આવશે-ધ્રુવજીને રસ્તામાં નારદજી મળ્યા છે,પ્રચેતાઓને શિવજી મળ્યા છે.અધિકારી શિષ્ય ને ગુરુ આવી મળે છે.

પરીક્ષિત રાજા શુકદેવજી ને પૂછે-છે-કે- જેનું મરણ નજીક આવ્યું હોય-તેનું અને મનુષ્ય માત્ર નું કર્તવ્ય શું છે ?શું કરવું અને શું ના કરવું તે મને સમજાવો.

શુકદેવજી બોલ્યા- રાજન તે પ્રશ્ન સુંદર કર્યો છે. રાજા ને ધન્યવાદ આપ્યા છે. સમાજ નું કલ્યાણ થાય તેવો પ્રશ્ન કર્યો છે.

શ્રવણ કરો- અંતકાળમાં વાત-પિત્ત અને કફ થી ત્રિદોષ થાય છે.મૃત્યુ ની વેદના ભયંકર છે. જન્મ મરણ ના દુઃખ નો વિચાર કરો- તો પાપ નહિ થાય. તેથી મૃત્યુ ની બીક રાખો-તેનું સ્મરણ રાખો.

વિચાર કરો કે-મૃત્યુ ને ભેટવાની-તૈયારી કરી છે કે નહિ.

આ પ્રમાણે ચિંતન કરવાથી વૈરાગ્ય આવે છે. સંસાર ઉપર વૈરાગ્ય લાવવા માટે- આ એક જ ઉપાય છે.

પરમાત્મા તમને વધુ સુખ અને સંપત્તિ આપે અને સુખી કરે તો પણ જન્મ મરણ ના દુઃખ ને ભૂલશો નહિ. મરણ ના દુઃખ ને

ભૂલશો નહિ. મરણ ને નિવારવું અશક્ય છે. જન્મ,મૃત્યુ,જરા,વ્યાધિ નાં દુઃખો નો વારંવાર વિચાર કરો. તો વૈરાગ્ય આવશે-પાપ છૂટશે.

બાકી પાપ ના સંસ્કારો જલ્દી છૂટતા નથી. વિચાર વિના –વિવેક-વૈરાગ્ય આવતા નથી. ઈશ્વર નું ચિંતન થતું નથી.

માયા એવી છે કે-સુખ-સંપત્તિ માં ભક્તિ કરવા દેતી નથી. માયા બે રીતે મારે છે. અનુકૂળ પરિસ્થિતિ માં વાસના વધે છે.

પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિમાં મનુષ્ય હૈયું બાળે છે.

માટે ભજન માટે અનુકૂળ સમયની રાહ જુઓ નહિ. કોઈ પણ ક્ષણ ભજન માટે અનુકૂળ છે.કોઈ અડચણ ન રહે પછી ભક્તિ કરીશ.એમ માનવું એ અજ્ઞાન છે.

એક ભાઈ એ સાંભળ્યું કે અમાવાસ્યા ના દિવસે-સમુદ્ર સ્નાન કરવાથી સર્વ નદીઓ માં સ્નાન કરવાનું પુણ્ય મળે છે. તેથી તે સમુદ્રમાં સ્નાન કરવા માટે  ગયો. પણ સ્નાન કરવાને બદલે-તે ત્યાં જ  બેસી રહ્યો.

લોકોએ તેને પૂછ્યું-સ્નાન કરો ને,કેમ શાંત બેસી રહ્યાં છો.  સ્નાન ક્યારે કરશો?

તે પુરુષે કહ્યું-સમુદ્ર માં ઉપરા ઉપરી તરંગો આવે છે.આ તરંગો બંધ થાય,સમુદ્ર શાંત થાય,સ્થિર થાય પછી –હું સ્નાન કરીશ.

દરિયો કદી શાંત થયો નથી અને થવાનો નથી. રાહ જોઈ બેસો-તો કયારેય સ્નાન થાય જ નહિ.તરંગો નો ત્રાસ સહન કરવો જ પડે છે.

તે પ્રમાણે સંસાર એ સમુદ્ર છે.તેમાં અડચણ રૂપી તરંગો તો આવવાના જ.

એટલે કોઈ કહે-કે બધી અનુકુળતા થશે-પછી હું પરમાત્મા નું ધ્યાન કરીશ. તો એવી સર્વાંગી અનુકુળતા આવતી જ નથી.

જેમ પેલો મનુષ્ય સ્નાન વગર રહી ગયો-તેમ તેવા વિચારનો મનુષ્ય –ઈશ્વરભજન વગર રહી જાય છે.

જે આવા વિચાર કરે –તો માનવું કે-એનું મન એને છેતરે છે.

જીવન માં એક અડચણ દૂર થાય તો બીજી આવી ને ઉભી થઇ જાય છે.

જીવ પાપ અને પુણ્ય બંને લઈને આવે છે.

પાપનું ફળ દુઃખ છે. અને પુણ્ય નું ફળ સુખ છે. જેથી જીવન માં અડચણ તો આવે જ છે.

માટે એવો દૃઢ નિશ્ચય કરો-કે-ગમે તે અડચણ આવે પણ કૃષ્ણ નું નામ ન છૂટે.

અતિ દુઃખ આવે –અડચણ આવે –તો પણ જીવ ભોજન ક્યાં છોડે છે ? પ્રિયજન નું મૃત્યુ થયું હોય –ત્યારે-જમવું નથી-જમવું નથી- એમ બોલે છે.પણ બધાં લોકો જાય એટલે ચુપકીથી જમી લે છે. માનવ ભજન છોડે છે-પણ ભોજન છોડતો નથી.

લોભી જેમ પૈસાનું લક્ષ્ય રાખે છે-તેમ મહાપુરુષો પરમેશ્વરનું લક્ષ્ય રાખે છે. માટે પરમેશ્વર ને મળવાનું –પરમાત્મા જોડે એક થવાનું લક્ષ્ય ભૂલશો નહિ. ભલે ગમે તેટલી અડચણો આવે.

મનુષ્ય જન્મ નો એટલો જ લાભ છે કે-જીવન ને એવું બનાવી દેવામાં આવે-કે મૃત્યુ નું સમયે ભગવાન ની સ્મૃતિ અવશ્ય બની રહે.

ગીતામાં પણ લખ્યું છે-કે-જે અંતકાળે મારું સ્મરણ કરતો-દેહનો ત્યાગ કરે છે-તે મને પામે છે.(ગીતા-૮-૫)

લોકો એમ મને છે-કે-આખી જિંદગી કામધંધો કરીશું-કાળાં ધોળાં કરીશું અને અંતકાળે ભગવાન નું નામ લઈશું –એટલે તરી જશું.

પણ આ વિચાર ખોટો છે. એટલે સ્પષ્ટતા કરેલી છે-હંમેશાં જે ભાવ નું ચિંતન કરશો-તે જ ભાવનું અંતકાળે સ્મરણ થશે. માટે જ-

ભગવાને આજ્ઞા કરી છે-કે-સઘળા સમય માં નિરંતર-પ્રતિક્ષણ  મારું સ્મરણ કર.

એક સોની માંદગી માં પથારીવશ હતો. મહિના થી બજાર માં ગયેલો નહિ. અંતકાળ આવ્યો છે.તાવ વધ્યો છે.ડોક્ટર તપાસવા આવ્યા – તાવ માપી કહ્યું કે-એકસો પાંચ છે (૧૦૫ ડીગ્રી તાવ છે).સોની બેભાન અવસ્થા માં સમજ્યો-કે કોઈએ સોનાનો ભાવ કહ્યો.

તે તરત બુમો પાડવા માંડ્યો-વેચી નાખ-વેચી નાખ. -૮૦માં લીધેલું છે.૧૦૫ થયા છે-માટે વેચી નાખ.

બસ આમ બોલતાં બોલતાં  સોની એ દેહ છોડ્યો.

સોની એ આખી જિંદગી સોનાનો જ વિચાર કરેલો,એટલે અંત કાળે પણ તેણે સોનાના જ વિચારો આવ્યા.

પૈસા-પૈસા કરનાર ને-અંતકાળે પૈસાના જ વિચારો આવે છે. પૈસા કમાવા તે પાપ નથી-પૈસા મેળવતાં  ભગવાનને ભૂલવા તે પાપ છે.

શુકદેવજી કહે છે-કે- ‘મનુષ્યો નું આયુષ્ય આમ ને આમ પૂરું થઇ જાય છે. રાત્રી નિદ્રા અને વિલાસ માં પૂરી થઇ જાય છે, ને દિવસ ધન કમાવામાં અને  કુટુંબ નું ભરણ પોષણ કરવામાં થઇ જાય છે.’

શંકરાચાર્યજીએ શંકરભાષ્ય માં લખ્યું છે-

મનુષ્ય નું મરણ પ્રતિક્ષણે થાય છે. (દરેક અંદર જતો શ્વાસ જીવન છે અને બહાર આવતો શ્વાસ મરણ છે)

પ્રભુ નું સ્મરણ ક્ષણ ક્ષણ ને અંતકાળે કરવાનું છે.(ક્ષણસ્ય અંતકાળે).

નહિ કે જીવન ને અંત કાળે.

શરીર ના પરમાણુઓમાં પ્રત્યેક ક્ષણે ફેરફાર થાય છે. પ્રતિ ક્ષણ હર શ્વાસે-આ શરીર બદલાય છે. તેથી આ શરીર ક્ષણે ક્ષણે મરે છે.

એટલે દરેક ક્ષણ ના અંતે જે મૃત્યુ નો કાળ આવે છે-ત્યારે પ્રભુ નું સ્મરણ કરવું.(ક્ષણે -ક્ષણે) .

અને આમ જો કરવામાં આવે તો જ જીવન ના અંતકાળે-પ્રભુ નું સ્મરણ યાદ રહે છે.

જેનું આખું જીવન –નિંદ્રા-ધન માટે ઉદ્યમ-અને કુટુંબ નું ભરણપોષણ –કરવામાં જાય-તેને- તે- જ અંતકાળે યાદ આવે છે.

એક ડોસો માંદો પડ્યો. તેનુ સમગ્ર જીવન દ્રવ્ય (કમાવવામાં-બચાવવામાં) પાછળ ગયેલું. અંતકાળ નજીક આવ્યો.

છોકરાઓ બાપાને ‘શ્રી કૃષ્ણ ગોવિંદ હરે મુરારે’બોલવાનું કહે છે. પણ બાપા ના મુખ માંથી હરિ નુ નામ નીકળતું નથી. જિંદગીમાં કદી હરિનામ લીધું હોય તો હરિ નામ યાદ આવે ને ?

ડોસાને પ્રતિ સમય દ્રવ્ય દેખાય છે. દ્રવ્ય નુ ચિંતન કરે છે.

ડોસાની નજર તેવામાં આંગણામાં પડી. ત્યાં જોયું તો વાછરડો સાવરણી ખાતો હતો. ડોસાથી આ નજીવું નુકસાન જોવાતું નથી.

અને ડોસો હૈયું બાળે છે કે-મેં કેવી રીતે મેળવ્યું છે-તે આ લોકો શું જાણે ?ઘરનાં લોકોને પૈસાની કે કોઈ ચીજ વસ્તુની દરકાર નથી.

આ લોકો મારા ગયા બાદ ઘરને કેવી રીતે સાચવશે ? ડોસાથી વધારે બોલી શકાતું ના હતું-

તૂટક તૂટક શબ્દે-તે-વા...સા....,વા...સા... બોલવા લાગ્યો.

એક છોકરાને લાગ્યું-બાપા વાસુદેવ બોલવા જાય છે ,પણ બોલાતું નથી.

બીજા છોકરાને સ્વાર્થને લીધે લાગ્યું-કે-બાપા કોઈ દિવસ ભગવાન નુ નામ લે તેવા નથી. બાપા કંઇ વારસા માં આપવાની ઈચ્છા થી બોલે છે. કદાચ કોઈ ખાનગી મિલકત છુપાવી રાખી હોય –તે બાબત માં કંઇક કહેવા માગે છે. છોકરાઓએ ડોક્ટર ને બોલાવ્યા.

ડોક્ટરને કહે છે-કે-બાપા થોડું બોલી શકે તેવું કરો. ડોક્ટર કહે-છે-ઈન્જેક્સન આપીએ તો ડોસા થોડી વખત બોલી શકે. પણ તે માટે હજાર રૂપિયા ખર્ચ લાગશે. છોકરા ઓને આશા હતી કે –ડોસાએ કંઇક દાટ્યું હોય તો બતાવશે. છોકરાઓએ ખર્ચ કર્યો.

બાપા શું બોલે છે સંભાળવા બધાં આતુર થયા.દવાની અસરથી બાપા બોલ્યા-અહીં મારા તરફ શું જુઓ છો ?ત્યાં પેલો વાછરડો

સાવરણી ખાય છે. વાછરડો...સાવરણી....બોલતાં બોલતાં ડોસાએ દેહ છોડ્યો. આવી દશા તમારી ન થાય તે જોજો.

લોકો વિચારે છે-કે કાળ આવવાનો છે-તેની કેમ ખબર પડે ?

કાળ તો દરેક ને સાવધાન કરે છે.પણ મનુષ્યો ગાફેલ રહે છે. કાળ આવતાં પહેલાં –કાગળ લખે છે,પણ કાળ નો કાગળ –કોઈને

વાંચતા આવડતો નથી.

ઉપર નું છાપરું ધોળું થવા માંડે ત્યારે સમજજો-કે કાળની નોટીસ આવી છે.

મનુષ્ય ને બધું ધોળું ગમે છે-પણ વાળ ધોળા ગમતા નથી, એથી બુદ્ધિ અને સમય નો દુરુપયોગ કરીને કાળા વાળ ને ધોળા કરવાનું

શોધી કાઢ્યું છે.

દાંત પડવા માંડે –એટલે સમજજો કે કાળ ની નોટીસ આવી છે. ત્યારે માનજો કે દૂધ-ભાત ખાઈને –પ્રભુ ભજન કરવાનો સમય થયો છે.

પણ દાંત પડી જાય તો લોકોએ ચોકઠું શોધી નાખ્યું છે.સમજે છે –કે ચોકઠું હોય તો –મોઢું ઠીક દેખાય છે.પાપડ ખાવાની મજા આવે છે.

શરીર પાપડ જેવું થયું-તેમ છતાં પાપડ નો મોહ જતો નથી. કેટલાક તો કેવળ ખાવા માટે જ જીવે છે.

આજે આ બનાવો-કાલે તે બનાવો.  અરે! ક્યાં સુધી ખાશો ?ખાવાથી શાંતિ મળતી નથી.ખાવાથી વાસના વધે છે.

લૂલી (જીભ) માગે અને ખાય તે પાપ છે-પેટ માગે ને ખાય તે પુણ્ય છે.

કાળ નો નિયમ છે કે-તે ગાફેલ ને મારે છે.અંત કાળે જે સાવધ છે-તેણે કાળ મારી શકતો નથી.

ભાગવતમાં -મૃત્યુ ના આવતાં પહેલાં –આવી બીજી કઈ કઈ જાતનાં લક્ષણો (નોટીસો) દેખાય છે-તેનું વર્ણન કરેલું છે.

પણ અત્યારના જમાનામાં તો ડોક્ટર પાસે જઈને આ બધી નોટીસો –દૂર કરવામાં –અને વધુ જીવવામાં –માનવ મશગુલ છે.

ડોક્ટરને તો ખબર પડી જાય છે-કે આ છેવટની ઉઠાંતરી છે-પણ તે સાચું કહેતા નથી. આનું જે થવાનું હોય તે થાય-પણ

મારા ઈન્જેક્સનના પૈસા તો મને મળવાના છે.

ડોક્ટરના વચન પર બહુ વિશ્વાસ ના રાખો-વ્યાસજીના વચન પર વિશ્વાસ રાખો. સાવધાન થવાનાં લક્ષણો પર –જો સાવધ થવું જ હોય તો- તે વિષે વિચારજો.

શુકદેવજી કહે છે-મરણ ને સુધારવું હોય તો પ્રત્યેક ક્ષણ ને સુધારજે. રોજ વિચાર કરવો અને મનને વારંવાર સમજાવવું-કે-

ઈશ્વર સિવાય મારું કોઈ નથી.આ શરીર પણ એક દિવસ છોડવું પડશે-એટલે તે પણ મારું નથી.

જો શરીર જ મારું નથી તો પછી મારું કોણ ? બાકીના સર્વ સંબંધો –જે શરીર થી ઉત્પન્ન થયેલાં છે-તે મારા કેવી રીતે ?

સમતા સિદ્ધ કરવા –સર્વ સાથે મમતા(પ્રેમ) રાખો. પણ વ્યક્તિગત મમતા(મારું-તારું) દૂર કરો.

સંગ્રહ થી પણ મમતા વધે છે-માટે અપરિગ્રહી (સંગ્રહ વગરના) રહો. તૃપ્તિ ભોગ માં નહિ-ત્યાગ માં છે.

રાજન,આથી મનુષ્યોએ સર્વ સમય અને સર્વ સ્થિતિ માં પોતાની સર્વ શક્તિ થી ભગવાન શ્રી હરિ નું જ શ્રવણ –કિર્તન-સ્મરણ કરવું જોઈએ. આમ કરવાથી તેઓનું અંતઃકારણ શુદ્ધ થઇ જાય છે. અને હરિ પાસે જલ્દી પહોંચી જાય  છે.(ભાગવત-૨-૨-૨૬)

દેહ એ જ દુઃખ નું કારણ છે. દુઃખ ભોગવવા જ દેહ મળ્યો છે. પાપ ન કર્યું હોય તો આ જન્મ જ શા માટે મળે ?

રામદાસ સ્વામી એ-દાસ બોધ માં લખ્યું છે –કે-દેહ ધારણ કરવો એ જ પાપ છે.

શુકદેવજી કહે છે-રાજન, માનવ શરીર ભોગ માટે નથી મળ્યું, પણ ભગવાનને પ્રાપ્ત કરવા મળ્યું છે. જીવનને એવું બનાવી લો-કે-મૃત્યુ ના સમયે –ભગવાન ની યાદ રહે.

જીવ ઈશ્વર થવાનો પ્રયત્ન કરતો નથી-બાકી જીવ તો શિવ થવા જ સર્જાયો છે.

જીવ જયારે ઈશ્વરને કહે કે હું તમારો છું.-તો એ સંબંધ અપૂર્ણ છે.પરંતુ ઈશ્વર જયારે જીવ ને કહે કે-તું મારો છે-તો તે સંબંધ પૂર્ણ છે.

ઈશ્વર આપણ ને પાપની પ્રવૃત્તિ માં જોડતા નથી,પરંતુ જન્મોજન્મ ના સંચિત સંસ્કારો થી પાપ ની પ્રેરણા થાય છે.

પાપને ટાળો-પુણ્ય કાર્ય તરત કરો.

એકાંત માં ઈશ્વરભજન કરો. એકાંત જલ્દી મન ને એકાગ્ર બનાવે છે.

એક શબ્દ નો અર્થ થાય છે-ઈશ્વર. એક ઈશ્વર માં સર્વ નો લય કરીને(સર્વ નો અંત કરીને) બેસે તે એકાંત.

ગૃહસ્થ ઘરમાં સમભાવ (સમતા) રાખી શકતો નથી, ભલે ને- એ રોજ ગીતા નો પાઠ કરે –કે-સમતા એ જ યોગ છે.

ગૃહસ્થાશ્રમના વ્યવહારો વિષમતાથી(અસમતાથી) ભરેલા છે. ત્યાં સમતા રાખવી ખુબ જ અઘરી છે.

વિષમતા (અસમતા) થી –વિરોધ- પેદા થાય છે.

ગૃહસ્થના ઘરમાં –ભોગ-ના –પરમાણુ-ઓ રહેલા છે. જેથી ઘરમાં રહી –સર્વ વ્યવહારો પરમાત્મામાં લય કરવાનું-અંત કરવાનું- અઘરું છે. ઘર માં સતત પરમાત્મા નું ધ્યાન કરવું બહુ કઠણ છે.

આથી શુકદેવજી એ ભાગવત માં બહુ સ્પષ્ટ કહેલું છે-કે-જેનું મરણ સમીપ આવ્યું હોય તે ઘર છોડી દે.(ગૃહાત પ્રવ્રજિતા ધીરઃ)

ઘર ની એક એક વસ્તુ માં મમતા હોય છે. આંખને દેખાય એટલે મોહ થાય છે.આંખને દેખાય ત્યાં સુધી આશક્તિ છૂટતી નથી.

કોઈ કહેશે-કે અમે બંગલો અહીં બંધાવ્યો છે અને ગંગાકિનારે કેમ કરી ને જવું?

ઘર છોડી ના જ શકતા હો-તો ઘરમાં રહેજો –પણ સાવધાની થી-વિવેક થી- રહેજો. મારું અસલી ઘર તો –પરમાત્મા ના ચરણો માં છે- તે યાદ રાખજો. બાકી વ્યાસજી ના કહેવા મુજબ ઘર છોડવું વધુ સારું છે.

જ્યાં સુધી સંસાર નો સંબંધ છે ત્યાં સુધી-બ્રહ્મ સંબંધ-ભગવત સંબંધ –થતો નથી.

શુકદેવજી કહે છે-ધૈર્ય ની સાથે ઘર છોડવું,કોઈ પવિત્ર નદીના કિનારે કે પવિત્ર તીર્થ માં જવું. કોઈ મહાપુરુષે તપશ્ચર્યા કરી હોય તેવી ભૂમિ માં રહેવું. તીર્થ ના જળ માં સ્નાન કરવું અને પવિત્ર –એકાંત સ્થાન માં આસન લગાવી બેસવું. અને પ્રણવ-ઓમ નો જપ કરવો..

પ્રાણાયામ થી (પ્રાણ) પ્રાણવાયુ ને વશ કરવો. મન નો –પ્રાણ સાથે સંબંધ છે.

પ્રાણાયામ- એ બહિરંગ (External) યોગ ની એક પ્રક્રિયા છે. શરીર- જીવન ના છેલ્લા દિવસ સુધી નિરોગી રહે-તે બહિરંગ  યોગ નું લક્ષ્ય છે.

મહાપ્રભુજી એ સુબોધિની માં કહ્યું છે કે-યોગને પણ ભક્તિ નો સહકાર જોઈએ.

યોગને જો ભક્તિનો સાથ ના હોય તો –યોગીનું પતન થાય છે-યોગી- રોગી બને છે. યોગ- સાધક ને બદલે બાધક થાય છે.

ભક્તિ સાથે યોગ કરે તો-પ્રભુ સાથે સંયોગ થાય છે.

પ્રાણાયામ ના ત્રણ પ્રકાર બતાવ્યા છે. પૂરક-કુંભક અને રેચક.

જમણા નસકોરા માંથી બહારની હવા(પ્રાણ) ને -અંદર –ખેંચવી તે પૂરક.

પ્રાણ ને શરીર માં અંદર રોકી રાખવો તે કુંભક. અને ડાબા નસકોરા માંથી પ્રાણ ને બહાર કાઢવો-તેને રેચક કહે છે.

આ થઇ –યોગ ની –તન ની  (શરીરની) પ્રક્રિયા. ભક્તિ નો સહકાર –આમાં કેમ આપવો ? તે વિષે ભાગવત કહે છે-કે-

પૂરક પ્રાણાયામ માં એવી ભાવના કરવાની કે –પ્રભુનું વ્યાપક-તેજોમય સ્વરૂપ મારા હૃદયમાં આવે છે.

કુંભક પ્રાણાયામ માં એવી ભાવના કરવાની કે-પ્રભુ સાથે જીવ નું મિલન થઇ –બ્રહ્મસંબંધ થયો છે. પ્રભુનું આલિંગન મળ્યું છે.

રેચક પ્રાણાયામ માં એવી ભાવના કરવાની છે કે-હું પ્રભુ સાથે એક થયો-એટલે મારું પાપ-વાસના-વિકારો બહાર નીકળે છે.

રોજ નિયમિત પ્રાણાયામ (ઓછામાં ઓછા-ત્રણ)- કરવાથી ધીરે ધીરે મન ના સંકલ્પ-વિકલ્પો ઓછા થાય છે. મન સ્થિર થાય છે.

મન ના બે પ્રકાર છે. સ્થૂળ મન અને સૂક્ષ્મ મન.

પ્રાણાયામ થી સ્થૂળ મન ની શુદ્ધિ થાય છે,સ્થિર થાય છે. પણ સૂક્ષ્મ મન ને શુદ્ધ કરવા વિરાટ પુરુષ નું ધ્યાન (અંતઃરંગ(Internal) યોગ)  કરવાની જરૂર પડે છે.

જગત જેને આધારે ટક્યું છે-તે-વિરાટ પુરુષ.

માટે પ્રાણાયામ પછી મનને વધારે શુદ્ધ કરવા વિરાટ પુરુષનું ધ્યાન કરવાનું કહે છે.

શુકદેવજી કહે છે-અમારી નિષ્ઠા –નિર્ગુણ માં છે.તેમ છતાં શ્રીકૃષ્ણની મધુર લીલાઓ બળપૂર્વક મારા હૃદયને-મનને-પોતાની તરફ ખેંચી લે છે. અને એ જ કારણથી મેં ભાગવતનું અધ્યયન કર્યું અને હું તને સંભળાવું છું. સર્વ શાસ્ત્રોનો સાર એટલો જ છે કે-ભગવાનના નામોનું પ્રેમથી સંકીર્તન કરવું. મેં સર્વ શસ્ત્રો ઉથલાવી જોયાં, વારંવાર  વિચાર કરી જોયો, પછી તેમાંથી એક જ સાર નીકળ્યો કે સર્વ નું ધ્યેય –એક નારાયણ હરિ જ છે. એટલે –નિશ્ચય કર્યો કે-એક ભગવાનનું જ ધ્યાન કરવું.

નિર્ગુણ અને સગુણ બંને એકબીજા ના પૂરક છે.

ધ્યાનના આરંભમાં માનસી સેવા(માનસિક ધ્યાન) કરવી. (આ ભક્તિ યોગની એક સહેલી  રીત છે).

પ્રતિદિન સવારના પહોરમાં –આંખો બંધ કરી-(શ્રી કૃષ્ણનું જે સ્વરૂપ ગમતું હોય તેની માનસિક કલ્પના કરો,)

બાલકૃષ્ણ નું સ્વરૂપ જો ગમતું હોય તો-કલ્પના કરો-કે-

બાલકૃષ્ણે-રેશમ ના વાઘા પહેર્યા છે-મુખારવિંદ પર મંદ મંદ હાસ્ય છે,મોરપીંછ ધારણ કર્યું છે,કેડ પર કંદોરો છે,હાથ માં મોરલી છે, આંખો માં મેંશ આંજી છે,ચરણો માં નુપુર છે, અને બાલકૃષ્ણલાલ છમ-છમ કરતા ચાલતાં ચાલતાં આવે છે.

ધીરે ધીરે કપાળ ની મધ્ય માં ધ્યાન કરો. પ્રકાશ ની જ્યોત દેખાશે. તે જ્યોતના દર્શનમાં મનને સ્થિર કરો.ઈશ્વર ની ઝાંખી થશે.

આ પ્રમાણે માનસિક ધ્યાન કરવાથી મન શુદ્ધ થાય છે.

જ્ઞાની પુરુષો મનનો મેલ ધોવા વિરાટ પુરુષની ધારણા –ધ્યાન કરે છે.(આ જ્ઞાન યોગની એક રીત છે)- પણ

સાધારણ સાધકને માટે –શરૂઆત માં વિરાટ પુરુષની ધારણા કરવી થોડી કઠણ છે.

તેથી જ કેટલાક નારાયણનું-બાલકૃષ્ણલાલનું કે જે સ્વરૂપ અનુકૂળ આવે તેનું ધ્યાન કરે છે.(શરૂઆતમાં આવું કરી શકાય છે)

આખું જગત એ વિરાટ પુરુષનું સ્વરૂપ છે-તેવી ભાવના દૃઢ થાય-તો આ –આખા જગતની કોઈ વસ્તુ પ્રત્યે કુભાવ થશે નહિ.

આ જગત પ્રભુના આધારે છે. જગતના પ્રત્યેક પદાર્થ માં પ્રભુએ પ્રવેશ કર્યો છે. તેથી પ્રભુમય છે.

સાધારણ મનુષ્ય જગત ને ઈશ્વર થી જુદું પાડીને જુએ છે, જયારે જ્ઞાની- જગતને પરમાત્મા માં રહેલું જુએ છે.

સૂક્ષ્મ મન ને સુધારવું હોય તો-જગત ને પરમાત્મા સાથે –પરમાત્મા માં રહેલું જુઓ.

સાધારણ મનુષ્ય -જગતને –સ્વાર્થ દૃષ્ટિ-ભોગદૃષ્ટિ થી જુએ છે, જ્ઞાની પુરુષો જગતને ભગવદદૃષ્ટિથી જુએ છે.

મન ને શુદ્ધ રાખવું હોય તો-જગત ને ભગવદ ભાવ થી –સદભાવ થી જુઓ. જગત ના પ્રત્યેક પદાર્થ માં પ્રભુ છે.

તે પછી-શુકદેવજી એ વૈરાગ્ય નો ઉપદેશ કર્યો છે. વૈરાગ્ય વગર ધ્યાન માં એકાગ્રતા આવતી નથી-ધ્યાન થતું નથી.

સંસારનું સ્મરણ (આસક્તિ) એ જ દુઃખ છે-સંસાર નું વિસ્મરણ એ-જ સુખ છે.

જ્ઞાનમાર્ગ માં તીવ્ર વૈરાગ્ય જોઈએ. ભક્તિમાર્ગ માં તીવ્ર પ્રેમ જોઈએ.

ભક્તિમાર્ગ માં વૈરાગ્ય ના હોય તો ચાલશે –પણ –સર્વ સાથે પ્રેમ કરવો પડશે. (પણ વૈરાગ્ય કરતાં –આમ કરવું વધુ અઘરું છે.)

સર્વ સાથે પ્રેમ કરો(ભક્તિમાર્ગ) અથવા માત્ર એકલા ઈશ્વર ને પ્રેમ કરો (જ્ઞાનમાર્ગ)

જ્ઞાન માર્ગ માં ત્યાગ પ્રધાન છે. ભક્તિમાર્ગ માં સમર્પણ પ્રધાન છે.

સાધારણ માણસ માટે જ્ઞાન માર્ગ સુલભ નથી. મનુષ્ય –સર્વ નો ત્યાગ કરી શકતો નથી.

આખું જગત બ્રહ્મરૂપ છે-તેમ માની જ્ઞાની પુરુષો-લલાટ માં બ્રહ્મ ના દર્શન કરે છે.જ્યારે ભક્તો પોતાના હૃદય કમળ માં

ચતુર્ભુજ દ્વારકાનાથ (કે બાલકૃષ્ણલાલ) ના દર્શન કરે છે.

પ્રભુના એક એક અંગ નું ચિંતન-એનું નામ ધ્યાન. અને પ્રભુના સર્વાંગ (સર્વ અંગ) નું ચિંતન –એ ધારણા.(સાદી ભાષામાં)

દાસ્ય ભક્તિ થી હૃદય જલ્દી દીન બને છે. પહેલાં માલિકના ચરણ નું-પછી મુખારવિંદ નું અને પછી સર્વાંગ નું ધ્યાન કરવું જોઈએ.

સંસાર ના ચિંતન થી બગડેલા મનને સુધારવા માટે પરમાત્માના ધ્યાન સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય જ નથી.

જેવું પૈસાનું ધ્યાન કરો છો-તેવું પરમાત્મા નું ધ્યાન કરવાનું છે. ધ્યાન માં શરુ શરુ માં આનંદ આવતો નથી-મન ભટકે છે.

પણ જેમ જેમ સંસાર ભુલાય –તેમ તેમ આનંદ આવવા માંડે  છે.

અને જયારે –ધ્યાન માં દેહ ની વિસ્મૃતિ થાય છે-ત્યારે –આત્મા-પરમાત્મા નું મિલન થાય છે.

આરંભ માં આંખ આગળ અંધારું દેખાશે-પણ ધીરજ થી –ધારણા-ધ્યાન કરવાથી –મન સ્થિર થશે-પ્રભુ નું તેજોમય સ્વરૂપ દેખાશે.

ધ્યાનયોગ ની કથા –પછી કપિલ ગીતા માં આવશે. અહીં સંક્ષેપ કર્યો છે.

ધ્યાન માં મન સ્થિર ના થાય તો તે મન ને મરણ ની બીક બતાવજો-તો તે સ્થિર થશે.

ક્ષણભંગુર જીવન કી  કાલિકા,કલ,પ્રાતઃ સમય ખિલી ન ખિલી,

મલયાચલકી સુચિ શીતલ મંદસુગંધ સમીર મિલી ન મિલી,

કલિકાલ કુઠાર લીયે ફિરતા, તન નમ્ર હૈ,ચોટ ઝિલી ન ઝિલી,

રટ લે હરિ નામ અરી રસના ,અંત સમય મેં હિલી ન હિલી.

જીભ(રસના) ને કહે છે-કે-હરિનામ જપી લે –અંત સમય માં તું -હલે –કે -ના પણ હલે.

એકનાથ મહારાજ ના ગુરૂ –જનાર્દન સ્વામી એ –તેમને કહેલું કે-

જયારે શેષનાગ આવી તારા માથા પર છત્ર ધરે-ત્યારે માનજે કે તું પૂર્ણ થયો છું. અને એવું જ બન્યું.

મહારાજ શિલભંજન પર્વત પર તપશ્ચર્યા કરવા ગયા અને અનુષ્ઠાન માં બેસે છે-ત્યારે એક મોટો નાગ આવે છે અને તેમને કરડવા જાય છે, પરંતુ મહારાજ ના હાથ નો સ્પર્શ થતાં તે નાગ શાંત થઇ જાય છે.અને પછી તો રોજ આવી ને એકનાથ મહારાજ ના માથા પર છત્ર ધરે છે.

મહારાજ ને સર્વ માં સર્વેશ્વર દેખાય છે. એકનાથ મહારાજ –પૂર્ણ જ્ઞાની-પૂર્ણ ભક્ત છે.

આવા એકનાથ મહારાજ પાસે એક ભક્ત આવ્યો. અને મહારાજ ને પૂછ્યું-કે-મહારાજ તમે ચોવીસ કલાક સ્મરણ ચિંતન કરી પ્રભુમાં તન્મય રહો છો, પણ મારું મન તો અડધો કલાક પણ પ્રભુમાં સ્થિર થતું નથી, મનને સ્થિર કરવાનો કોઈ ઉપાય બતાવો.

મહારાજે વિચાર્યું-કે ઉપદેશ ક્રિયાત્મક હોવો જોઈએ. તેથી ભક્ત ને કહ્યું –આ વાત હમણાં જવા દે.પણ મને કહેતાં દુઃખ થાય છે ,કે,મને લાગે છે કે તારું મૃત્યુ સમીપ છે,આજથી  સાતમે દિવસે તું મરવાનો છું. સાત દિવસ પછી તું આવજે. ત્યારે હું તારા પ્રશ્નનો જવાબ આપીશ.

મૃત્યુ નું નામ સાંભળી ભક્ત ના હોશકોશ ઉડી ગયા. દોડતો દોડતો ઘેર ગયો. બધો કારભાર બીજાને સોંપી દીધો. ખુબ જપ,પ્રાર્થના,કિર્તન કરે .સાત દિવસ પછી એકનાથ મહારાજ પાસે પાછો આવ્યો.

મહારાજે પૂછ્યું-બોલ આ સાત દિવસ માં તે શું કર્યું ?તારા હાથે કંઇ પાપ થયું ?

ભક્ત જવાબ આપે છે-મને તો મરણ એવી બીક લાગી કે હું તો સર્વ છોડીને ને ઈશ્વરના ધ્યાન માં લાગી ગયો. આ સાત દિવસ માં મારું મન ચંચળ થયું નથી. કુટુંબ ની ચિંતા ભૂલી ગયો. બધું ભૂલી ગયો. પ્રભુ સ્મરણ માં તન્મય થયો.

એકનાથ મહારાજે કહ્યું-‘મારી એકાગ્રતા નું એ જ રહસ્ય છે. હું મૃત્યુ ને રોજ યાદ રાખું છું. સાવધાન થઇ હું સતત ઈશ્વર સ્મરણ કરું છું.

એટલે મારું મન સર્વ વિષયો માંથી હટી જાય છે.

તેં સાત દિવસ પ્રભુના જપ કર્યા એટલે તારું આયુષ્ય વધ્યું છે. જા,મૃત્યુ માથે છે-તે સતત યાદ રાખજે’

શરીર એ પાણી નો પરપોટો છે.તે ક્યારે ફૂટી જશે-તે ખબર પડશે નહિ. પાણી ના પરપોટા ને ફૂટી જતાં વાર લાગતી નથી. તેમ જીવન નો અંત આવતાં વાર લાગતી નથી.

પરમાત્મા માં મન તન્મય ના થાય તો વાંધો નહિ-પણ જગત સાથે તન્મય ના થાવ.

ધ્યાન માં ધ્યાન કરનારો (ધ્યાતા)-‘હું ધ્યાન કરું છું’ એ પણ ભૂલી જાય છે-ત્યારે પ્રભુ ના સ્વરૂપ માં (ધ્યેય) લીન થાય છે.

ધ્યાતા-ધ્યાન-અને ધ્યેય –આ ત્રિપુટી નો પરમાત્મા માં લય થાય એ જ-મુક્તિ-એ જ-અદ્વૈત.(બીજું નામ-કૈવલ્ય મુક્તિ પણ છે)

લોકો ઈશ્વરને આપે છે-ધન,-- પણ ઈશ્વર સૌની પાસે માગે છે મન. વ્યવહાર કરો-પણ ઈશ્વરમાં મન રાખી કરો.

પનિહારીઓ પાણીના બેડાં ભરીને ઘેર આવતી હોય –ત્યારે રસ્તામાં એકબીજી સાથે અલક મલક ની વાતો કરે-પણ તેઓનું ધ્યાન સતત માથા ઉપરનાં બેડાં માં જ હોય છે.-આવી રીતે-સંસાર ના વ્યવહારમાં -તેનામાં આસક્તિ વગર -ઈશ્વર માં મન- રાખીને કરો.

પણ સંસારમાં આસક્ત-વિષયાનંદીને બ્રહ્માનંદનો આનંદ સમજાતો નથી.  બ્રહ્માનંદનું કોઈ વર્ણન કરી શકતું નથી.

ધ્યાન કરનારો ધ્યેયમાં મળી જાય-તેણે જ મુક્તિ કહે છે. આ સિદ્ધાંત સમજાવવા –ઉપનિષદમાં એક દ્રષ્ટાંત આપ્યું છે.

‘ખાંડ ની પૂતળી-સાગરનું ઊંડાણ માપવા ગઈ-તે સાગરમાં વિલીન થઇ ગઈ-પાછી જ ના આવી.’ 

ઈશ્વરમાં મળેલા મનને કોઈ જુદું કરી શકતું નથી. જીવમાં જીવ પણું રહેતું નથી. આ જીવ ખાંડ ની પૂતળી જેવો છે. અને

પરમાત્મા સમુદ્ર જેવા વ્યાપક છે.-વિશાળ છે. આ બ્રહ્મતત્વ ને જાણનારો –બ્રહ્મ સાથે એકરૂપ થાય છે.

જેવી રીતે ઈયળ –ભમરીનું ચિંતન કરતાં કરતાં –ભમરીરૂપ બની જાય છે. આને કૈવલ્ય મુક્તિ કહે છે.(અદ્વૈત)

પણ ભક્તો આવી કૈવલ્ય મુક્તિ ઇચ્છતા નથી. તેઓ ઈશ્વરની સેવા-પૂજા કરવા માટે અને તેનો રસાસ્વાદ માનવા માટે થોડું –દ્વૈત-રાખે છે. આવા પરમાત્માની સેવામાં જેને આનંદ છે-તેવા –ભક્તો-ભાવાત્મક શરીર-ધારણ કરી પ્રભુના ધામમાં જાય છે.

ભક્તો માને છે કે-જીવ ઈશ્વર માં ડૂબી ગયા પછી-ઈશ્વરના સ્વરૂપ નો રસાનુભવ કરી શકતો નથી.(ઈશ્વર રસ રૂપ છે-ઉપનિષદ)

આ બંને સિદ્ધાંતો (દ્વૈત અને અદ્વૈત) સત્ય છે. ખંડન-મંડન ની ભાંજગડ માં પડવા જેવું નથી. જે ખંડન કરે તેનામાં દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય છે.

ગૌરાંગ પ્રભુ પણ ભેદાભેદ-(ભાવ (ભેદ અને અભેદ બે મિશ્ર) માં માને છે.

લીલા માં- ભેદ- માને છે- પરંતુ તત્વ દૃષ્ટિ થી-અભેદ છે. તેમ છતાં –અભિન્ન હોવાં છતાં-સૂક્ષ્મ ભેદ છે.

આ ભાગવતી મુક્તિ નું રહસ્ય(સિદ્ધાંત)–સમજાવવા-એકનાથ મહારાજે-ભાવાર્થ રામાયણ માં –સરસ ઉદાહરણ આપ્યું છે.

અશોક વન માં સીતાજી –રામનું અખંડ સ્મરણ ધ્યાન કરે છે. રામમાં તન્મય થયાં છે.સર્વત્ર રામ દેખાય છે. –આખું જગત –રામ મય અને અંતર પણ રામ મય. સીતાજીને અનેક વાર થાય છે-કે હું જ રામ રૂપ છું. તે સ્ત્રીત્વ ભૂલી જાય છે.

આ વાત એક વાર તેમણે ત્રિજટા ને કહી.

‘ મેં સાંભળ્યું છે કે ઈયળ ભમરીનું ચિંતન કરતાં ભમરી બની જાય છે-તેમ રામજી નું ચિંતન કરતાં હું રામ બની જઈશ તો ?’

ત્રિજટા કહે છે-એ તો ઘણું સારું. તમે પોતે રામ બની જાવ પછી રામજી માટે રડવાનું નહિ રહે. જીવ અને શિવ એક થાય તો જીવ કૃતાર્થ થાય છે.

સીતાજી કહે છે-તો પછી રામજી ની સેવા કોણ કરશે ? રામજી ની સેવામાં જે આનંદ છે-તે રામ રૂપ થવામાં નથી. મારે તો બસ રામજી ની સેવા કરવી છે. અમારું જોડું ખંડિત થાય તો જગત માં સીતા-રામ ની જોડી રહે નહિ.

ત્યારે ત્રિજટા એ કહ્યું-પ્રેમ અન્યોન્ય હોવાથી-રામજી તમારું ચિંતન કરતાં કરતાં સીતારૂપ થઇ જશે. તમારી જોડી કાયમ રહેશે.

બસ આ જ ભાગવતી મુક્તિ નું રહસ્ય છે.

વૈષ્ણવો -પ્રેમ થી અદ્વૈત માન્યું છે. શંકરાચાર્ય મહારાજે-જ્ઞાન થી અદ્વૈત માન્યું છે.

વૈષ્ણવ આચાર્યો-પહેલાં દ્વૈતનો નાશ કરી-અદ્વૈતને પ્રાપ્ત કરે છે.ત્યાર બાદ તેઓ કાલ્પનિક દ્વૈત રાખે છે. કે જેથી કનૈયાને-

ગોપીભાવે ભજી શકાય. ‘મારે કૃષ્ણ નથી થવું-પણ ગોપી થઇ શ્રીકૃષ્ણ ની સેવા કરવી છે.’

સત્તર તત્વો નું સૂક્ષ્મ શરીર છે. આ સૂક્ષ્મ અને સ્થૂળ –બંને શરીર નો નાશ-તે મુક્તિ. (ગમે તે માર્ગ પસંદ કરો. પણ કોઈ સાધન કરો.)

વિચાર-પ્રધાન લોકો-જ્ઞાન માર્ગ પસંદ કરે છે.

ભાવના –પ્રધાન લોકો-કે જેમનું હૃદય કોમળ છે-તે ભક્તિ માર્ગ પસંદ કરે છે.

ભાગવત માં જ્યાં જ્યાં ભક્તિ શબ્દ વપરાયો છે-ત્યાં –તીવ્ર-શબ્દ પણ સાથે વપરાયેલો છે. ભક્તિ તીવ્ર હોવી જોઈએ.

તીવ્રતા વગરની સાધારણ ભક્તિ ન ચાલે (તીવ્રેણ ભક્તિયોગેન યજેત પુરૂષમ પરમ)

સામાન્ય માનવો જુદી જુદી વસ્તુ ઓ ની (સંતાન,શક્તિ,ધન,આયુષ્ય..વગેરે) કામના માટે જુદા જુદા દેવ-દેવીઓની આરાધના કરે છે(કે કરે) તે બતાવ્યું છે.------

પણ જે માનવ બુદ્ધિમાન છે-તે ભલે નિષ્કામ હોય કે કામી હોય-પણ જો મોક્ષ (અને વૈરાગ્ય) ચાહતો હોય-તો-

તેણે તીવ્ર ભક્તિયોગ દ્વારા-કેવળ પુરુષોત્તમ ભગવાન ની જ આરાધના કરવી જોઈએ (ભાગવત-૨-૩-૨ થી ૧૦)

શુકદેવજી કહે છે-રાજન કોઈ પણ પ્રકારની મુક્તિ મેળવવી હોય તો –આરંભમાં ભોગનો (ભોગના સુખ નો) ત્યાગ કરવો જ પડશે.

સંસારનું વિષય સુખ છોડવું જ પડશે. ભોગનો ત્યાગ કર્યા વગર-ભક્તિમાર્ગ કે જ્ઞાન માર્ગમાં આગળ વધી શકાતું નથી.

સંસારનું સુખ જેને તુચ્છ લાગે છે-સંસારના ભોગ જેને રોગ સમાન લાગે છે-તે જ ભક્તિ કરી શકે છે. ભોગ-ભક્તિ,જ્ઞાન માં બાધક છે.

ભોગ માં ક્ષણિક સુખ છે-ત્યારે ભોગ ના ત્યાગ માં અનંતગણું (સતત) સુખ છે.

ઇન્દ્રિયજન્ય સુખ –સર્વ પ્રાણીઓ માં સરખું જ હોય છે.

• Ø મનુષ્ય ને ઈન્દ્રિયસુખ ભોગવતાં જે આનંદ મળે-તેવો જ આનંદ પશુને પણ મળે છે.
• Ø શરીરસંગ થી સ્ત્રી-પુરુષ ને જેવું સુખ મળે છે-તેવુંજ કુતરાને –કુતરી ના સંગ થી મળે છે.
• Ø કુતરા પાસે સુંદર સ્ત્રી ઉભી હોય તો તેણે જરાય મોહ થતો નથી.(એને લાગે છે કે કરડવા આવી છે કે શું ?)
• Ø શ્રીમંત લોકોને જે સુખ-છ મણ રૂ ની તળાઈ(પલંગ) પર સુવાથી મળે છે-તેવુંજ સુખ ગધેડાને ઉકરડામાં આળોટવાથી મળે છે.
• Ø ભુંડ ને વિષ્ઠા ખાવામાં જે સુખ મળે છે-તેવું સુખ મનુષ્ય ને શિખંડ ખાવામાં મળે છે.

માટે મનુષ્યે –બુદ્ધિ-પૂર્વક ભોગ છોડવા જોઈએ. ભોગ થી શાંતિ મળતી નથી-ત્યાગથી શાંતિ મળે છે.

શુકદેવજી કહે છે-રાજન,અત્યાર સુધી તેં અનેક ભોગ ભોગવ્યા છે.હવે તારી એક એક ઈન્દ્રિયોને તું ભક્તિરસનું દાન કાર.

જેને મરણ સુધારવું છે-તે –પ્રત્યેક ઇન્દ્રિયથી ભક્તિ કરે. જે ભક્તિમય જીવન ગાળે છે-તેનું જ મરણ સુધરે છે.

પ્રત્યેક ઇન્દ્રિય થી ભક્તિ કરી-મન ને પરમાત્મા માં તરબોળ બનાવે છે-તેને સાચો આનંદ મળે છે.

ઈન્દ્રિયોને પરમાત્મા સાથે પરણાવો-વિષયો સાથે નહિ.

ભગવાન નું એક નામ હૃષીકેશ છે. હૃષિક એટલે ઇન્દ્રિય-અને ઈશ એટલે સ્વામી. ઇન્દ્રિયોના સ્વામી શ્રીકૃષ્ણ છે.

પાંચ ઇન્દ્રિયો-તેના –પાંચ વિષયો છોડે છે-ત્યારે જ તે અંદર વિરાજેલા નારાયણ (આત્મા-પરમાત્મા) સાથે સુઈ જાય છે.